W środowiskach tradycyjnych katolików pokutuje teza, że przed reformą liturgiczną w obrzędzie mandatum sprawowanym w Wielki Czwartek umywano nogi wyłącznie duchownym. Ostatnio tezę tę wyartykułował ks. dr Dariusz Olewiński:
Tzw. mandatum czyli obrzęd obmycia nóg we Wielki Czwartek tradycyjnie nigdy nie był praktykowany wobec świeckich, lecz był obrzędem wyłącznie w gronie duchownych, czyli klasztorów i kapituł katedralnych, właśnie z tego powodu, że Pan Jezus umywał nogi Apostołom, którym przy tej samej okazji udzielił sakramentu święceń. Owszem, zasadniczym zafałszowaniem tradycyjnego obrzędu mandatum było rozszerzenie go na świeckich, co nastąpiło w reformie Wielkiego Tygodnia promulgowanej przez Piusa XII. Przeszło to o tyle bez poważniejszego sprzeciwu, że świeccy mężczyźni przynajmniej zasadniczo potencjalnie mogą przyjąć sakrament święceń. Natomiast całkowitym absurdem jest rozszerzenie na kobiety, gdyż całkowicie wykracza to poza wydarzenie z Ostatniej Wieczerzy.
Tezę tę falsyfikuje już tak podstawowe i popularne żródło, jak mszalik tyniecki z 1948 roku:
Pierwotnie, w chrześcijańskiej starożytności i we wczesnym średniowieczu nogi obmywano katechumenom i czyniono to w w noc paschalną. Był to jeden z obrzędów uzupełniających przy udzielaniu Sakramentu Chrztu Świętego. W tamtych czasach nie sprawowano jeszcze Mszy Wieczerzy Pańskiej we Wielki Czwartek i upamiętnienie ostatniej wieczerzy następowało w Wigilię Paschalną. Jak pisze Małaczyński: Aż do IV wieku brak świadectw o odprawianiu Eucharystii w czwartek Wielkiego Tygodnia na pamiątkę Wieczerzy Pańskiej. Wieczerzę Pańską wspomina się w ofierze eucharystycznej w noc paschalną.Ten zwyczaj umywania nóg katechumenom zanikł we wczesnym średnioweieczu wraz z zanikiem powszechnego katechumenatu.
Gdy ta forma mandatum zanikała, roziła się już kolejna. Miało to miejsce w klasztorach reguły benedyktyńskich. W klasztorach tych mandatum występowałó w dwóch formach: mandatum fratrum i mandatum pauperum oraz w dwóch rytmach czasowych, tygodniowym i rocznym. Jak pisze Młynarczyk: We wspólnotach monastycznych czynność ta nosiła nazwę mandatum pauperum bądź mandatum fratrum. Reguła św. Benedykta z Nursji przewidywała obrzęd obmycia nóg w dwóch kontekstach. Pierwszy, wspomniany wyżej, jako oznaka gościnności. Wówczas opat wraz ze wspólnotą klasztorną obmywali nogi wszystkim gościom, odmawiając przepisany werset psalmu. Drugi zaś wiązał się z rozpoczęciem i zakończeniem tygodniowej służby w kuchni klasztornej. Do obmycia nóg wszystkim zobowiązani byli zarówno kończący służbę, jak i ci, którzy ją rozpoczynali. Z czasem mandatum weszło w skład obrzędów Wielkiego Czwartku i w tej postaci rozszerzyło się z klasztorów na katedry. Jak pisze Młynarczyk: Mandatum jako element liturgii wielkoczwartkowej początkowo był wprowadzany przez biskupów w kościołach katedralnych. Inspiracją do tego typu działań była – wspomniana wcześniej – liturgia monastyczna. Początki tej tradycji sięgają VII stulecia po Chrystusie. Według pontyfikału rzymskiego z X wieku ryt ten był sprawowany po nieszporach w Wielki Czwartek. Nogi obmywano albo osobom duchownym, albo ubogim, albo dzieciom. W XIV wieku w liturgii papieskiej biskup Rzymu obmywał nogi dwunastu subdiakonom, a następnie ubogim. W średniowieczu zwyczaj ten był bardzo zróżnicowany lokalnie. Owszem, były takie diecezje, gdzie umywano nogi wyłącznie duchownym (subdiakonom lub kanonikom), były też klasztory, gdzie umywano je wyłącznie mnichom (choć trzeba pamiętać, że długo większość mnichów nie miała żadnych święceń i nie była duchownymi), były jednak i takie miejsca, gdzie mandatum sprawowano wyłącznie wobec świeckich, ubogich mężczyzn lub dzieci (nie wiem, czy płci obojga, o tym źródła milczą). Obmywanie nóg dzieciom zdaje się być reminiscencją dawniejszego umywania nóg katechumenom. O tym lokalnym zróżnicowaniu tak pisze Młynarczyk: Opis tego obrzędu można także odnaleźć w Caeremoniale episcoporumKlemensa VIII. Zawiera on pewne modyfikacje względem mszału, wynikające z dostosowania go do liturgii biskupiej. O właściwej porze biskup miał przybyć na miejsce przygotowane do mandatum. Strój liturgiczny był taki, jaki obowiązywał prezbitera, uzupełniony o prostą mitrę. Na miejscu mieli być także ubodzy, którym miano obmyć nogi. Wspomniany ceremoniał przewiduje także nieco inne sposoby celebracji tego rytu, w zależności od lokalnych tradycji. Gdzieniegdzie było w praktyce, by biskup z własnych finansów przyodział trzynastu ubogich, nakarmił ich i napoił. Następnie obmywał ich nogi i udzielał im jałmużny; w innych miejscach istniał zwyczaj, według którego biskupi obmywali nogi trzynastu kanoników. Ceremoniał zaznaczał, żeby obrzęd czynić wedle zwyczajów Kościołów partykularnych lub osądu biskupa. Prawodawca wskazywał jednak, że lepszym rozwiązaniem będzie obmyć nogi ubogim, także w miejscu, gdzie zwyczajowo gest ten wykonuje się wobec kanoników. W taki sposób ukazuje się większą pokoręn i miłość, niż obmywając nogi kanonikom. Zróżnicowanie obejmowało również porę sprawowania obrzędu, który w niektórych miejscach był sprawowany rano, a gdzie indziej wieczorem, przed Mszą lub po Mszy, lub też przed Nieszporami czy po Nieszporach, albo i w całkowitym oderwaniu od czynności liturgicznych.
Trydencka reforma liturgiczna ujednoliciła ten obrzęd, rezerwując go wyższym przełożonym kościelnym lub zakonnym, zachowując natomiast możliwość obmywania nóg zarówno duchownym jak ubogim mężczyznom. Zaniknęło natomiast mandatum dzieci.
Literatura
1.Franciszek Małaczyński OSB; Misterium Paschalne w Polsce; Tyniec 2014
2. Adam Młynarczyk; Zarys historyczny obrzędu Mandatum i jego teologia w świetle dekretu Kongregacji Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów In Missa in Cena Domini; Veritati et Caritati 7 (2016), 677-691
Kultura Okiem Svetomira 